Абайдың 7-ші Қара Сөзі: Сөз Құпияларын Ашу
Қайырлы күн, достар! Бүгін біз қазақ әдебиетінің алыбы, кемеңгер ойшыл Абай Құнанбайұлының ең құнды мұраларының бірі – «Қара сөздерінің» ішінен 7-ші қара сөзін тереңірек талдауға кірісеміз. Бұл тек оқулықтағы тапсырма емес, бұл біздің ана тіліміздің, мәдениетіміздің және тарихымыздың терең қабаттарына үңілу мүмкіндігі. Әсіресе, 6-сынып оқушылары үшін Абайдың ой-толғамдарымен танысу – тіл байлығын арттыруға, сөз мағынасын ұғынуға және ойлау қабілетін дамытуға үлкен септігін тигізеді. Біз бүгін Абайдың осы бір туындысынан дисфемизм, эвфемизм және көнерген сөздерді қалай табуға болатынын, олардың мәтіндегі рөлі қандай екенін егжей-тегжейлі талдаймыз. Дайынсыңдар ма, достар? Олай болса, рухани әлемге бірге саяхатқа шығайық! Бұл жұмыс сіздерге тек баға алу үшін емес, Абай даналығын тереңірек түсінуге, оның әрбір сөзінің артында тұрған ой мен идеяны тануға көмектесетініне сенімдімін. Біз сөздердің қалай "жұмсаратынын" немесе "қатаятынын", және уақыттың қалай кейбір сөздерді ұмыт қалдырғанын көреміз. Бұл лингвистикалық құбылыстарды зерттеу арқылы, біз тек тіл білімін ғана емес, сонымен қатар адам мінез-құлқының, қоғамдық қатынастардың және мәдени құндылықтардың қалай дамығанын да түсіне бастаймыз. Абайдың жетінші қара сөзі – бұл шын мәніндегі рухани қазына, оны зерделеу арқылы біз өзіміздің де рухани әлемімізді байытамыз. Ендеше, осы қазынаны бірге ашып, сөздің құдіретіне куә болайық. Бұл талдау сіздерге әдебиет сабақтарында ғана емес, жалпы өмірде де өзіндік ой түйіндеуге, айналаңыздағы әлемді тереңірек тануға көмектесетініне сенемін. Абайдың әрбір қара сөзі – бұл бір әлем, онымен танысу – үлкен бақыт. Қазақ тілін терең меңгеруде, оның әрбір қыры мен сырын ашуда Абай мұрасының орны ерекше. Бұл біздің ұлттық мақтанышымыз, болашақ ұрпаққа аманат еткен рухани маяк. Бүгінгі талдауымыз осы маяктың бір сәулесі болмақ. Даналықтың кілтін іздеген әрбір жас буын үшін бұл тапсырма нағыз зерттеушілік жұмысқа айналатынына сенімдімін. Осылайша, біз тек Абайдың шығармасын талдап қана қоймай, сонымен бірге тілдің жанды әлемін зерттеп, оның құпияларын ашатын боламыз. Бұл біздің ана тілімізге деген сүйіспеншілігімізді арттырып, оның байлығын бағалауға үйретеді.
Абай Құнанбайұлы және оның мұрасы
Абай Құнанбайұлы – қазақ халқының мақтанышы, ұлы ақын, ағартушы, ойшыл, қазақ жазба әдебиетінің және қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы. Оның есімі қазақ деген ұғыммен біте қайнасып кеткен десек артық айтқандық емес. Абайдың шығармашылығы – қазақ халқының рухани қазынасы, әсіресе оның «Қара сөздері» ерекше орын алады. Бұл қара сөздер – Абайдың өмірлік тәжірибесінен, даналық ойларынан туындаған, қоғамдық мәселелерді, адамгершілік принциптерін, тәрбие мен білімнің маңызын терең талдайтын философиялық толғамдар жинағы. Әрбір қара сөзінде Абай өз заманындағы қазақ қоғамының кемшіліктерін, мінез-құлықтағы мінін, білімсіздік пен надандықты ашық сынайды. Ол жастарды еңбек етуге, ғылым мен білімге ұмтылуға, әділеттілікке, мейірімділікке шақырады. Оның шығармалары қазақ халқының ұлттық болмысын, дүниетанымын қалыптастыруда маңызды рөл атқарды. Абай тек қазақ халқының ғана емес, жалпы адамзаттың рухани дамуына үлес қосқан тұлға. Оның мұрасы бүгінгі күні де өзінің өзектілігін жоғалтқан жоқ, керісінше, жаңа ұрпақ үшін бағыт-бағдар болып қала береді. Абайдың еңбектерін оқу арқылы біз қазақ тілінің байлығын, оның терең мағыналық қабаттарын танимыз. Әрбір сөздің артында тұрған ұлттық рухты, халықтың даналығын сезінеміз. Оның қара сөздері – біз үшін өмірлік сабақ, ақыл-кеңес, рухани азық. Абайдың философиясы – тек қазақтар үшін ғана емес, бүкіл әлемге ортақ құндылықтарды насихаттайды. Ол адамзатты сүюге, ақиқатты іздеуге, әділеттілік пен теңдік үшін күресуге шақырады. Міне, сондықтан да Абай мұрасының мәні мен маңызы күн өткен сайын арта түсуде. Әсіресе, оның тілге деген көзқарасы, сөз қолданысындағы шеберлігі – біз үшін үлгі. Ол әрбір сөзді орнымен, мағынасына сай қолданып, өзінің ойын дәл жеткізе білген. Бұл қасиет оның шығармаларын талдау арқылы тілдік білімімізді тереңдетуге мүмкіндік береді. Қазақ әдебиетіндегі Абайдың орны ешқандай ақынмен салыстыруға келмейтіндей биік және айрықша. Ол қазақ халқының санасын оятып, оны жаңа кезеңге жетелеген дана көсем болды. Оның шығармашылығы арқылы біз қазақ халқының өткенін, бүгінін және болашағын тани аламыз. Сондықтан, Абайдың мұрасын зерттеу – бұл әрбір қазақ баласының парызы десек те болады. Ол бізге тек қазақ тілінің грамматикасы мен лексикасын ғана емес, сонымен қатар ұлттық құндылықтарды, адамгершілік нормаларын үйретеді. Оның әрбір қара сөзі – бұл өмірлік философия, онымен танысу – адамның ішкі әлемін байытады. Бұл бізге сөздің құдіретін, оның қоғамға және жеке адамға әсер ету күшін түсінуге көмектеседі. Осы тұрғыдан алғанда, 6-сынып оқушылары үшін Абайды тереңірек тану – бұл рухани өсудің маңызды қадамы.
Абайдың Жетінші Қара Сөзіне тереңірек үңілу
Енді Абайдың жетінші қара сөзіне назар аударайық. Бұл қара сөз – ақынның ойшылдығы мен терең талдау қабілетінің жарқын үлгісі. Онда Абай адамның мінез-құлқына, оның өмірдегі орнына, қоғамдағы өзіндік рөліне қатысты маңызды мәселелерді қозғайды. Абай бұл қара сөзінде адамның қадір-қасиетін, оның ішкі жан дүниесінің тазалығын, ақыл мен қайраттың үйлесімін бағалайды. Ол нағыз адамның қандай болуы керектігін, оның бойында қандай қасиеттер болуы тиіс екенін өте анық суреттейді. Абай адамның өмірдегі мақсаты мен мұратын, оның өз орнын табуының маңызын баса көрсетеді. Әсіресе, бұл қара сөзде білім мен ғылымның адам өміріндегі шешуші рөлі ерекше атап көрсетіледі. Ақын білімсіздікті, надандықты, жалқаулықты қатаң сынайды. Ол адамды тек тәннің қажеттіліктерімен өмір сүріп қана қоймай, рухани дамуға, ақылдылыққа, даналыққа ұмтылуға шақырады. Бұл қара сөздің негізгі идеясы – адамның ішкі әлемін жетілдіру, оның санасын ояту. Абай адам бойындағы ең жаман қасиеттердің бірі – менмендік, өркөкіректік екенін айтады. Ол адамның өз кемшіліктерін көріп, оны түзетуге тырысуы керектігін уағыздайды. Бұл қара сөздің мәтінін мұқият оқыған кезде, біз Абайдың әрбір сөзді қандай шеберлікпен қолданғанын байқаймыз. Оның сөздерінің терең мағынасы, әрбір сөйлемнің артында тұрған ой – бізді таңғалдырады. Абай қара сөздерінде қарапайым тілмен күрделі философиялық ойларды жеткізе білген. Бұл қара сөз тек тәрбиелік маңызымен ғана емес, сонымен қатар лингвистикалық тұрғыдан да өте қызықты. Мұнда біз Абайдың сол замандағы қазақ тілінің байлығын, оның сөздік қорының әртүрлілігін көре аламыз. Абайдың әрбір сөйлемі – бұл бір ойдың, бір философияның тұтас көрінісі. Ол адамның ішкі әлеміндегі күресті, оның ізденісін, өзіне деген талабын суреттейді. Сондықтан, жетінші қара сөзді оқу – бұл тек мәтінді түсіну ғана емес, сонымен қатар Абайдың ойлау жүйесіне ену, оның рухани әлемімен үндесу. Бұл бізге тек қазақ тілінің грамматикасын үйретіп қана қоймай, сонымен қатар сөздің құдіретін, оның адамға әсер ету күшін түсінуге көмектеседі. Осы қара сөз арқылы Абай өз заманындағы адамдарға үлкен ой-тамызық беріп, олардың рухани дамуына жол көрсетті. Ол адамды жан-жақты жетілген, парасатты тұлға болуға шақырады. Абайдың жетінші қара сөзі – бұл шын мәніндегі даналықтың інжу-маржаны.
Абайдың Жетінші Қара Сөзіндегі Дисфемизмдерді анықтау
Ал енді, достар, дисфемизм деген не екенін есімізге түсірейік. Дисфемизм – бұл жағымсыз, дөрекі немесе жағымсыз мағынаны білдіретін сөз немесе сөз тіркесін қолдану арқылы белгілі бір ұғымды әдейі негативті түрде суреттеу. Мысалы, "өлу" дегеннің орнына "көз жұму" деу эвфемизм болса, "қоқыс" немесе "құрт" деп айту дисфемизм болуы мүмкін. Абайдың жетінші қара сөзіндегі дисфемизмдерді табу үшін, бізге ақынның сыни пікірлерін, өзі жек көрген қасиеттерді сипаттаған сөздерді іздеу керек. Абай өз қара сөздерінде қазақ қоғамындағы керітартпа әдеттерді, адам бойындағы жаман қасиеттерді ашық сынаған. Мысалы, жалқаулық, надандық, ұрыс-керіс, өсек-аяң, менмендік сияқты мінездерді сипаттаған кезде, ол әдейі "қатаңдау" сөздерді қолдануы мүмкін. Мәтінде Абай адамның "білімсіздігін" немесе "парасатсыздығын" сипаттау үшін, мүмкін, одан да ауыр, мысқылды сөздерді қолдануы ықтимал. Мысалы, "мал" немесе "хайуан" деген сөздерді тікелей қолданбаса да, оның іс-әрекетін, ой-өрісін сипаттағанда, адамдық қасиеттерінен айырылған, рухани дүниесі жоқ жанды меңзеген сөздерді табуға болады. Мұндай сөздер оқырманға немесе тыңдаушыға ерекше әсер ету үшін, Абайдың сын көзқарасын баса көрсету үшін қолданылады. Бұл жерде тек сөздің тура мағынасына емес, оның контекстік мағынасына, Абайдың осы сөз арқылы жеткізгісі келген эмоционалды реңкіне назар аудару маңызды. Ол кейде адамның ішкі жан дүниесінің кедейлігін, оның рухани өлігін суреттеу үшін, осы сияқты дисфемизмдерді қолдануы мүмкін. 6-сынып оқушылары үшін бұл ұғымды түсіну қиындау болуы мүмкін, бірақ мысалдар арқылы оңай жеткізуге болады. Айталық, Абай надандықты «қараңғылық» деп атауы немесе жалқаулықты «өліммен тең» деп сипаттауы – дисфемизмнің жарқын үлгісі бола алады. Ол адамның рухани өсуіне кедергі болатын қасиеттерді әшкерелеу үшін осындай тілдік құралдарды ұтымды пайдаланады. Абайдың жетінші қара сөзін мұқият оқып, әр сөйлемнің астарына үңілсек, оның сыни көзқарасы мен шындықты бетке айтуға деген ұмтылысын көрсететін көптеген дисфемизмдерді табуға болады. Бұл сөздер оқырманды ойландырып, мәселенің тереңіне бойлауға итермелейді. Олар Абайдың адам бойындағы жамандыққа деген наразылығын айқын көрсетеді. Бұл, шын мәнінде, тілдің өткір құралын шебер қолданудың үлгісі болып табылады.
Эвфемизм өнері: Абай мәтініндегі сөздерді жұмсарту
Ал енді дисфемизмге керісінше, эвфемизм – бұл жағымсыз, дөрекі немесе тыйым салынған ұғымды жұмсартып, әдепті түрде жеткізу үшін қолданылатын сөз немесе сөз тіркесі. Мысалы, "қайтыс болды" дегеннің орнына "бақилық болды" немесе "дүние салды" деу эвфемизм болып табылады. Абайдың шығармашылығында, әсіресе оның философиялық және тәрбиелік маңызы бар қара сөздерінде эвфемизмдерді кездестіру өте табиғи құбылыс. Ақынның мақсаты – халықты ояту, оларға дұрыс бағыт беру болғандықтан, ол кейбір нәзік мәселелерді немесе қатыгез шындықтарды тікелей айтпай, оны әдепті және жанама түрде жеткізуі мүмкін. Абай қоғамдағы жамандықтарды сынағанымен, кейде оның тілі өткір болғанымен, ол адамның ар-намысына тиетін, немесе оқырманды шошытып жіберетін сөздерден қашады. Бұл жерде Абайдың даналығы мен шешендік өнері көрінеді. Мысалы, ол адамның "өлуін" тікелей айтпай, оны "бақилық болу", "дүниеден өту" сияқты әдемі тіркестермен жеткізуі мүмкін. Немесе ауру, кедейлік, намысқа тиетін жағдайларды сипаттағанда, Абай оларды жұмсартып, оқырманның көңіліне ауыр тимейтіндей етіп жеткізеді. Бұл, әсіресе, оның халықтық педагогикалық көзқарасын көрсетеді. Оның мақсаты – сынау емес, тәрбиелеу, сондықтан да ол сөздерді ұқыптылықпен таңдайды. Жетінші қара сөзде, Абай білімсіздікті, надандықты сынағанымен, бұл кемшіліктері бар адамдарды тікелей қорламай, оларға жанашырлықпен қарайтын тұстарында эвфемизмдерді кездестіруге болады. Ол адамның қателіктерін атағанда, оны білімнің жетіспеушілігі немесе ақылдың толық дамымауы деп, жұмсартып айтуы мүмкін. Бұл Абайдың адамгершілік қасиетін, оның халыққа деген сүйіспеншілігі мен жанашырлығын көрсетеді. Эвфемизмдерді анықтау үшін, біз Абайдың ойын толық жеткізуге тырысқан, бірақ тікелей, дөрекі сөздерден аулақ болған тұстарын іздеуіміз керек. Бұл – қазақ тілінің байлығын, оның сөз қолданысындағы икемділігін көрсететін маңызды құрал. Әдеби шығармадағы эвфемизмдер – автордың тілге деген құрметін, оқырманға деген әдептілігін айқындайды. Абай өз қара сөздерінде осы қасиеттерді шеберлікпен қолданған. Бұл сөздер мәтіннің жалпы реңкін жұмсартып, оның оқырманға деген ықпалын оңтайландырады. Эвфемизмдерді талдау арқылы, біз Абайдың терең психологиялық түсінігін және оның адамдармен қарым-қатынас жасаудағы шеберлігін көреміз. Ол сөздің адам жанына тиетін әсерін терең түсінген.
Абайдың Мәңгілік Даналығындағы Көнерген Сөздерді табу
Келесі кезекте, достар, көнерген сөздер деген не екенін талдайық. Көнерген сөздер – бұл қазіргі қазақ тілінде сирек қолданылатын немесе мүлдем қолданыстан шығып қалған, бірақ бұрын белсенді қолданыста болған сөздер. Бұл сөздер көбінесе тарихи оқиғаларға, ескі әдет-ғұрыптарға, ұмыт болған заттарға немесе құбылыстарға қатысты болады. Абайдың шығармашылығы, әсіресе оның қара сөздері, ХІХ ғасырдың екінші жартысында жазылғандықтан, онда көнерген сөздерді кездестіру өте жиі кездеседі. Себебі, Абайдың заманындағы тіл мен қазіргі қазақ тілінің арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Бұл сөздерді табу үшін, біз мәтінді мұқият оқып, қазіргі тілімізге жат немесе мағынасы бірден түсініксіз болатын сөздерге назар аударуымыз керек. Мысалы, Абайдың заманындағы «болыс», «би», «дастархан», «мәслихат» сияқты сөздер қазіргі кезде де қолданыста бар болғанымен, олардың қолданыс аясы мен мағыналық реңкі өзгерген болуы мүмкін. Ал кейбір сөздер мүлдем қолданыстан шығып қалған. Көнерген сөздерді тауып, олардың мағынасын түсіну – тарихты, сол замандағы тұрмыс-тіршілікті тереңірек тануға мүмкіндік береді. Мысалы, Абай қара сөздерінде «уайым», «кәсіп», «әдеп», «намыс» сияқты сөздерді қазіргіге қарағанда басқаша реңкте немесе жиірек қолдануы мүмкін. Сондай-ақ, кейбір кәсіби терминдер, киім атаулары, немесе тұрмыстық заттардың атаулары да көнерген болуы ықтимал. Бұл сөздерді зерттеу арқылы, біз тілдің эволюциясын, оның уақыт өте келе қалай өзгергенін көре аламыз. 6-сынып оқушылары үшін бұл өте қызықты тапсырма болуы мүмкін, себебі ол олардың сөздік қорын байытып, тілге деген қызығушылығын арттырады. Көнерген сөздерді табу кезінде, біз көне түркі сөздерінің, араб-парсы тілдерінен енген сөздердің де Абай заманында қалай қолданылғанын байқаймыз. Бұл біздің тіліміздің тарихи-мәдени қарым-қатынастарын түсінуге де көмектеседі. Абайдың жетінші қара сөзін оқығанда, сөздердің бүгінгіден өзгеше дыбысталуына немесе мағынасына назар аударыңыздар. Бұл сөздер Абайдың заманының рухын, сол кездегі қоғамның ерекшеліктерін жеткізеді. Олар тек сөздер ғана емес, олар – тарихтың тірі куәгерлері. Көнерген сөздерді талдау – бұл тілдің археологиясы секілді, яғни өткеннің іздерін қазіргі заманға жеткізу.
Неліктен бұл 6-сынып оқушылары үшін маңызды?
Енді, достар, неліктен Абайдың жетінші қара сөзінен дисфемизм, эвфемизм және көнерген сөздерді табу тапсырмасы 6-сынып оқушылары үшін соншалықты маңызды екенін талқылайық. Бұл тапсырма тек қазақ тілі сабағындағы жай ғана міндет емес, ол тілді терең түсінуге, тарихи контекстті ұғынуға және логикалық ойлау қабілетін дамытуға арналған кешенді жұмыс. Біріншіден, дисфемизмдерді анықтау арқылы оқушылар Абайдың сыни ой-пікірлерін, қоғамдағы жамандықтарға деген наразылығын түсінеді. Бұл оларға мәтіннің авторлық ниетін ұғынуға және Абайдың азаматтық ұстанымын тануға көмектеседі. Сонымен қатар, бұл оқушыларға сөздің негативті реңкін, оның эмоционалды зарядты қалай тасымалдайтынын түсінуге мүмкіндік береді. Олар тілдің тек ақпарат беру құралы ғана емес, сонымен қатар әсер ету құралы екенін үйренеді. Екіншіден, эвфемизмдерді зерттеу арқылы 6-сынып оқушылары әдепті сөйлеудің, мәдени қарым-қатынастың маңызын ұғынады. Бұл оларға қазақ халқының рухани құндылықтарын, сөз мәдениетін тануға жол ашады. Олар тілдің жағымсыз ұғымдарды жұмсарту, қолайсыз жағдайларды әдепті жеткізудегі рөлін түсінеді. Бұл дағдылар олардың коммуникациялық қабілеттерін дамытып, өмірде әртүрлі жағдайларда сөзді дұрыс қолдануға үйретеді. Үшіншіден, көнерген сөздерді табу арқылы оқушылар қазақ тілінің тарихымен, оның эволюциясымен танысады. Бұл оларға Абай заманы мен қазіргі уақыт арасындағы тілдік айырмашылықтарды көруге мүмкіндік береді. Олар көне сөздердің мағынасын білу арқылы сол замандағы тұрмыс-салтты, мәдениетті тереңірек түсінеді. Бұл олардың сөздік қорын байытып, тілге деген қызығушылығын арттырады, сонымен қатар тарихи санасын қалыптастырады. Жалпы алғанда, бұл тапсырма оқушыларға аналитикалық ойлауды, мәтінмен жұмыс істеу дағдыларын дамытуға көмектеседі. Олар әр сөздің артында тұрған мағынаны, контекстті талдауды үйренеді. Бұл қабілеттер тек әдебиет сабағында ғана емес, кез келген пәнде және болашақ өмірде де өте қажет. Сондықтан, бұл тапсырманы орындау кезінде оқушылар тек Абайдың шығармашылығын ғана емес, сонымен қатар қазақ тілінің тереңдігі мен байлығын да ашады. Абайды оқу – бұл біздің ұлттық парызымыз, ол бізге өз тамырымызды ұмытпауға және болашаққа сеніммен қарауға көмектеседі. Осы тапсырма арқылы оқушылар Абайдың әрбір сөзіндегі даналықты сезінеді.
Сонымен, достар, біз бүгін Абайдың 7-ші қара сөзінің терең мағынасына үңіліп, одан дисфемизм, эвфемизм және көнерген сөздерді қалай табуға болатынын талқыладық. Бұл жұмыс – тек лингвистикалық талдау ғана емес, бұл Абайдың даналығын, оның халыққа деген жанашырлығын және тілге деген шексіз құрметін түсінуге деген ұмтылыс. Абайдың әрбір сөзі – бұл бізге қалдырған құнды мұра, оны зерделеу арқылы біз өзіміздің рухани әлемімізді байытамыз. Есте сақтаңдар, тіл – бұл тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ол ұлттың жаны, тарихы және болашағы. Абайдың шығармаларын оқу арқылы біз осы қазынаны сақтап, оны келесі ұрпаққа жеткіземіз. Сондықтан, Абайды оқып, оның мұрасын қадірлеңдер, достар! Бұл сіздердің болашағыңыз үшін, тіліміздің болашағы үшін өте маңызды. Осы талдау сіздерге пайдалы болды деп үміттенемін. Көріскенше!