Базарбай Болтурукту Эмне Үчүн Алып Кетти?

Салам, достор! Бүгүн биз кыргыз элинин эң ыйык, эң маанилүү мурасы болгон Манас эпосунун терең сырларына сүңгүп кирип, көптөрдү кызыктырган бир суроону талкуулайбыз: Базарбай Болтурукту эмне үчүн алып кетти? Бул суроо жөн гана бир эпизод тууралуу эмес, ал кыргыз элинин тарыхын, салт-санаасын, баалуулуктарын жана адамдык мүнөздөрдүн ар кыл өзгөчөлүктөрүн чагылдырат. Келгиле, бул окуянын артында кандай себептер жатканын чогуу изилдеп көрөлү. Манас өлгөндөн кийинки оор мезгил, баатырдын үй-бүлөсүнүн башына түшкөн кыйынчылыктар, уулу Семетейдин кичинекей кези, жана, албетте, Болтурук тайгандын ролу — баары ушул суроонун айланасында топтолгон. Эпостогу ар бир деталь, ар бир каарман терең мааниге ээ. Ошол себептен, Базарбайдын бул аракети жөн эле бир итти алып кетүү эмес, бул кыйынчылыктын, адилетсиздиктин жана кийинки кайра жаралуунун символу болуп саналат. Бул окуя Семетейдин келечектеги жолуна кандай таасир тийгизгенин жана жалпы эле кыргыз элинин рухун кантип чагылдырганын да түшүнүүгө аракет кылабыз.

Манас Эпосуна Жалпы Сереп жана Каармандардын Орду

Манас эпосу – бул биздин эң баалуу руханий кенчибиз, аны биз жөн гана бир жомок деп айта албайбыз, бул биздин тарыхыбыз, философиябыз, баатырдык рухубуз. Эпос кыргыз элинин өткөн турмушун, эркиндикке умтулуусун, жеңилүүлөрүн жана жеңиштерин, ички карама-каршылыктарын жана биримдигин камтыган улуу дастан. Анын ичиндеги ар бир каарман, алардын иш-аракеттери, мүнөздөрү биздин элдин мүнөзүнүн бир бөлүгүн түзөт. Базарбай жана Болтурук окуясы да дал ушул чоң ааламдын бир маанилүү бөлүгү болуп саналат. Бул окуя Манас баатыр дүйнөдөн өткөндөн кийинки, элдин башына оор күндөр түшкөн, баатырдын үй-бүлөсү ар кандай кыйынчылыктарга дуушар болгон мезгилди чагылдырат. Ал мезгилде Кытай жана Калмактардын баскынчылык аракеттери күчөп, кыргыздардын ичинде да биримдик бузулуп, кээ бир адамдардын жеке кызыкчылыктары жогору тура баштаган. Манастын ордун ээлеп, элди кайра бириктире турган адам али жаш Семетей болгондуктан, анын энеси Каныкей жана чоң энеси Чыйырды абдан оор абалда калышкан. Эпостун бул бөлүгүндө биз адилетсиздикти, чыккынчылыкты жана ошол эле учурда чексиз берилгендикти көрө алабыз. Ар бир деталь, ар бир каармандын мүнөзү кыргыз коомунун ошол кездеги абалын, адамдардын бири-бирине болгон мамилесин, жакшылык менен жамандыктын күрөшүн даана көрсөтүп турат. Бул эпизод аркылуу эпос бизге баатырдык элес гана эмес, адам табиятынын татаалдыгын жана кырдаалдардын адамдардын чечимдерине кандай таасир тийгизерин көрсөтөт. Ошентип, Базарбайдын аракети жөн гана бир инцидент эмес, ал Манастын доору бүтүп, Семетейдин доорунун башталышындагы өткөөл мезгилдин оордугун жана кийинки кайра жаралуунун зарылдыгын айгинелеп турат.

Базарбай – Мүнөздүн Карама-Каршылыгы

Базарбай — бул Манас эпосундагы талаштуу жана татаал каармандардын бири, ал көбүнчө ач көздүктүн, көрө албастыктын жана пайдакечтиктин символу катары сүрөттөлөт. Ал өзү бай, дөөлөттүү адам болгонуна карабастан, ар дайым башкалардын мүлкүнө көз артып, мүмкүнчүлүк болсо өз пайдасына колдонууга аракет кылган. Манас тирүү кезинде Базарбай өзүнүн ниетин ачык көрсөтө алган эмес, анткени Манастын күчү жана кадыры аны токтотуп турган. Бирок Манас баатыр дүйнөдөн өтүп, эл арасында баш аламандык өкүм сүргөндө, Каныкей менен кичинекей Семетей алсыз, коргоосуз калганда, Базарбайдын чыныгы жүзү ачыкка чыккан. Ал кырдаалдан пайдаланып, өзүнүн жеке кызыкчылыктарын ишке ашырууга умтулган. Анын Болтурукту алып кетиши жөн эле бир тайганды уурдоо эмес, бул Манастын үй-бүлөсүнө, анын мурасына карата жасалган кордоо болгон. Бул аракет аркылуу ал өзүнүн “күчүн” жана “бийлигин” көрсөткүсү келген, Манастын үй-бүлөсүнүн азыркы алсыздыгын баса белгилеп, өзүнүн коомдогу ордун бекемдөөгө аракет кылган. Базарбайдын образы эпостогу терс каармандардын катарына кирет, бирок анын бар болушу эпостун реалдуулугун жана адамдык табияттын ар тараптуулугун дагы бир жолу далилдейт. Анткени, ар кандай коомдо, ар кандай доордо Базарбай сыяктуу адамдар дайыма табылат. Анын иш-аракети кийинчерээк Семетей эр жеткенде адилеттүүлүктү орнотуу үчүн жасаган иштерине негиз болуп, окуянын динамикасын арттырган. Базарбайдын бул аракети Каныкей үчүн чоң сокку болгон, анткени Болтурук жөн эле ит эмес, ал Манастын элеси, анын баатырдыгынын бир бөлүгү болчу. Бул окуя аркылуу эпос бизге ач көздүктүн аягы жакшылыкка алып барбай турганын, ошондой эле адамдын абийири эң кыйын кырдаалдарда сыналаарын көрсөтөт. Демек, Базарбай – бул жөн гана бир каарман эмес, ал кыргыз элинин эс тутумундагы терең сабактардын бири.

Болтурук – Берилгендиктин Символу

Эми Болтурук жөнүндө сөз кылалы. Ал жөн гана бир ит эмес, Манас эпосундагы абдан маанилүү каармандардын бири. Кыргыз элинде, айрыкча көчмөн турмушта, тайгандардын орду өзгөчө болгон. Алар жөн гана үй жаныбары эмес, ишенимдүү дос, мергенчиликтин жардамчысы, үй-бүлөнүн сакчысы жана жада калса жоокердик өнөктөш болгон. Болтурук Манастын эң сүйүктүү жана ишенимдүү тайганы болгон. Ал Манас баатырдын көптөгөн эрдиктерине күбө болуп, өзү да көп жолу жардам берген. Анын күчү, шамдагайлыгы жана өзгөчө ишенимдүүлүгү эпосто даңазаланат. Болтурук Манастын доорунун, анын баатырдык рухунун бир бөлүгү эле. Манас дүйнөдөн өткөндөн кийин да, Болтурук Каныкейдин жана кичинекей Семетейдин жанында калып, аларга болгон берилгендигин көрсөткөн. Ал оор күндөрдө алардын жалгыз жоро-жолдошу, коргоочусу болгон. Демек, Болтурукту алып кетүү – бул жөн гана бир итти алып кетүү эмес, бул Манастын мурасынын, анын үй-бүлөсүнүн кол тийбестигинин бузулушу болгон. Бул Каныкейге жана Семетейге жасалган чоң адилетсиздик жана моралдык сокку эле. Базарбайдын бул аракети Болтуруктун маанисин дагы да жогорулаткан, анткени ал берилгендиктин жана туруктуулуктун символу катары көрүлөт. Кийинчерээк, Семетей эр жеткенде, Болтуруктун аны таанып, кайрадан өз ээсине кайрылып келиши – бул Манастын рухунун кайра жанданышын, унутулган адилеттүүлүктүн орношун жана баатырдык салттын үзүлбөгөндүгүн айгинелейт. Болтуруктун образы аркылуу эпос бизге чексиз берилгендиктин, туруктуулуктун жана ак ниеттүүлүктүн канчалык баалуу экенин көрсөтөт. Ал адамдарга караганда да берилген болушу мүмкүн экенин, жана кээде жаныбарлар да адамдарга үлгү боло алаарын даңазалайт. Анын башынан өткөргөн кыйынчылыктары жана аягында ээсине кайтып келиши окуяга терең эмоционалдык маани берет.

Базарбайдын Болтурукту Алып Кетишинин Негизги Себептери

Эми, достор, биздин башкы суроого кайрылалы: Базарбай Болтурукту эмне үчүн алып кетти? Бул окуянын артында бир нече терең себептер бар, алар Базарбайдын жеке мүнөзүнөн тартып, ошол доордун социалдык-саясий кырдаалына чейин созулат. Келгиле, аларды майда-чүйдөсүнө чейин талдап көрөлү.

1. Ач Көздүк жана Көрө Албастык

Биринчи жана эң негизги себеп – бул Базарбайдын ач көздүгү жана көрө албастыгы. Ал өзү бай болсо да, ар дайым башкалардын мүлкүнө, өзгөчө Манастын дөөлөттөрүнө көз арткан. Болтурук жөнөкөй ит эмес, ал айтылуу Манас баатырдын эң мыкты тайганы болгон. Анын күчү, мергенчилик жөндөмү, сулуулугу эч кимди кайдыгер калтырган эмес. Базарбай Болтурукту өзүнө таандык кылуу менен, ал өзүнүн байлыгын жана статусун дагы да жогорулатууну көздөгөн. Ал башкаларга өзүнүн