Тайлак Баатыр: Кыргыз Тарыхындагы Өчпөс Из

Киришүү: Тайлак баатыр ким болгон жана анын мааниси кандай?

Эй, достор! Бүгүн биз силер менен кыргыз элинин тарыхындагы эң жаркын жана эсте каларлык инсандардын бири тууралуу сүйлөшөбүз – ал Тайлак баатыр. Анын ысымы кыргыздын эрдиги, мекенге болгон сүйүүсү жана чексиз кайраттуулугу менен тыгыз байланыштуу. Тайлак баатыр жөн эле бир инсан эмес, ал – бүтүндөй бир элдин баатырдык рухунун символу. Анын өмүрү жана эрдиктери тууралуу уламыштар муундан-муунга өтүп, бүгүнкү күнгө чейин биздин жүрөгүбүздө жашап келет. Албетте, биздин тарыхыбызда көптөгөн баатырлар болгон, бирок Тайлактын орду өзгөчө. Ал өз доорунун оор сыноолоруна туш болуп, элин коргоо үчүн өз жанын аябай күрөшкөн. Бул макалабызды окуп бүткөндөн кийин, силер Тайлак баатырдын чыныгы улуулугун жана эмне үчүн ал кыргыз эли үчүн ушунчалык маанилүү экенин тереңирээк түшүнөсүңөр деп ишенем.

Кыргыз тарыхынын барактарында Тайлак баатырдын аты алтын тамгалар менен жазылган. Ал 18-кылымдын аягы менен 19-кылымдын башында жашап өткөн, тактап айтканда, Кыргызстан үчүн абдан оор жана татаал мезгилде. Ошол кезде кыргыз жерин чет элдик баскынчылар бутага алып, ички биримдик дагы начарлап турган. Мына ушундай кыйын кырдаалда Тайлак баатыр кыргыз урууларын бириктирип, эгемендүүлүк үчүн тынымсыз күрөшкөн. Анын стратегиялык акылы, жоокердик жөндөмү жана адамгерчилиги аны башкалардан айырмалап турган. Көпчүлүк учурда, баатырдын эрдиктери элдин эсинде гана сакталып, жазуу жүзүндө анчалык көп маалымат калбагандыктан, анын образын чогултуу бир аз кыйынчылыктарды жаратат. Бирок, элдик оозеки чыгармачылык, санжыралар жана айрым тарыхый маалыматтар Тайлак баатырдын ким болгонун жана кандай из калтырганын айкын көрсөтүп турат. Ал кыргыздын улуу уулу катары элдин эркиндиги жана келечеги үчүн күрөшүүнүн үлгүсүн көрсөткөн. Анын жашоосунан биз чыныгы баатырдыктын, чечкиндүүлүктүн жана элге болгон чексиз кызматтын сабактарын ала алабыз, достор. Бул макаланын негизги максаты — Тайлак баатырдын тарыхый ордун жана анын кыргыз элинин руханий дүйнөсүнө тийгизген таасирин кеңири баяндап берүү. Анткени, өз тарыхын билбеген элдин келечеги бүдөмүк болот эмеспи.

Тайлак баатырдын балалыгы жана калыптануу мезгили

Келгиле, Тайлак баатырдын балалыгына жана анын кантип чоң баатыр болуп калыптанганына назар салалы, достор. Ар бир улуу инсандын артында анын өскөн чөйрөсү, алган тарбиясы жана башынан өткөргөн окуялары турат эмеспи. Тайлак баатыр болжол менен 1796-жылы Нарын облусунун азыркы Ак-Талаа районунда туулган. Ал Саяк уруусунун Каба уругунан чыккан, анын атасы Жанболот, чоң атасы Атанбек, бабасы Куртка баатыр болгон. Ушундай баатыр ата-бабалардан туулган Тайлакка баатырдык кан жана эрдик мүнөз тукум кууп өткөн десек аша чапкандык болбойт. Ал кичинесинен эле башка балдардан айырмаланып турган. Анын курч мүнөзү, акылдуулугу жана кыраакылыгы тез эле байкалган. Жаратылыштын катаал шартында, тоолуу аймакта өскөндүктөн, Тайлак баатыр кичинесинен эле ат минүүгө, мергенчиликке жана жаа атууга машыккан. Албетте, ошол мезгилдеги кыргыз балдарынын баары эле мындай чеберчиликтерге ээ болгон, бирок Тайлактын көзгө урунарлык жөндөмдөрү аны кийинчерээк чоң лидер болууга даярдап жаткан эле.

Айрыкча, анын эрте жашынан эле адилетсиздикке каршы турууга болгон аракети, элдин көйгөйлөрүнө кайдыгер карабагандыгы айтылат. Ал өзүнүн теңтуштары арасында ар дайым лидер болуп, аларды коргоп, жетектеп жүргөн. Тайлак баатырдын тарбиясында ата-бабалардын осуяттары, элдик уламыштар жана Манас баатырдын эрдиктери жөнүндөгү жомоктор чоң роль ойногон. Ушул сыяктуу улуу баатырлардын образдары анын аң-сезимине терең таасир этип, ага мекенди сүйүүгө жана аны коргоого шыктандырган. Ошол доордо кыргыз коомунда уруулардын ортосундагы карама-каршылыктар жана тышкы душмандардын коркунучу көп болгон. Мындай чөйрөдө өсүп, Тайлак баатыр өз элинин көйгөйлөрүн эрте түшүнүп, келечекте аларды чечүү үчүн өзүн даярдаган. Ал аксакалдардын кеңештерин угуп, элдик үрп-адаттарды жана салттарды мыкты өздөштүргөн. Бул анын кийинки жетекчилик ишмердүүлүгүндө абдан пайдалуу болгон. Демек, анын баатыр катары калыптануусу бир күндө же бир жылда болгон эмес, ал көп жылдык тажрыйбанын, тарбиянын жана табигый жөндөмдөрдүн натыйжасы. Ошол себептен, Тайлак баатыр биз үчүн жөн гана баатыр эмес, ал – өзүнүн мезгилинин бардык кыйынчылыктарына карабастан, өз принциптерине бекем турган, акылман жана эр жүрөк инсандын символу.

Кыйынчылык доору: Тайлактын эмне үчүн баатыр болуп чыга келгендиги

Бул жерде, достор, биз Тайлак баатырдын эмне үчүн дал ошол мезгилде мынчалык чоң мааниге ээ болгонун түшүнүү үчүн, ошол доордун тарыхый контекстин карап көрүшүбүз керек. 18-кылымдын аягы жана 19-кылымдын башы кыргыз эли үчүн өтө оор жана татаал мезгил болгон. Бул доорду "кыргыздардын кылыч мизинде турган доору" деп да атасак болот. Ошол кезде, Кыргызстандын аймагы түндүк жагынан Кокон хандыгынын, түштүк жагынан Кытайдын Цин династиясынын кысымына кабылып турган. Эки тараптан тең баскынчылык коркунучу күч алып, кыргыз жерлерин басып алууга, элди кулчулукка салууга аракеттер токтобой келген. Мындай тышкы коркунучтардан тышкары, ички карама-каршылыктар дагы күчөп, уруулардын ортосундагы биримдик жокко эсе болчу. Ар бир уруу өзүнчө жашап, өз кызыкчылыгын көздөгөндүктөн, бирдиктүү коргонуу системасы жокко эсе эле. Бул кырдаал душмандарга кыргыз элин бөлүп-жарып, басып алууга ыңгайлуу шарт түзүп берген.

Дал ушундай башаламандык жана коркунучтуу мезгилде кыргыз элине чыныгы лидер, баатыр керек болчу. Мына ошол ролду Тайлак баатыр өз мойнуна алган. Ал жөн гана өз уруусун коргоп калбастан, кыргыздын бардык урууларын бириктирүүгө аракет кылып, аларды жалпы душманга каршы турууга үндөгөн. Анын алгачкы эрдиктери Кокон хандыгынын аскерлерине каршы күрөштөн башталган. Кокондуктар кыргыз жерлерин басып алып, салык салып, элди эзип жатышкан эле. Тайлак баатырдын уюштуруучулук жөндөмдүүлүгү жана аскердик тактикасы ага көптөгөн жеңиштерди алып келген. Ал элди бириктирип, аларга ишеним берип, өз мекенинин эркиндиги үчүн күрөшүүнүн маанилүүлүгүн түшүндүргөн. Анын баатырдык ишмердүүлүгү тез эле жалпы кыргыз элине тарап, ал үмүттүн жана эркиндиктин символуна айланган.

Ошондой эле, Тайлак баатыр бир гана күч менен эмес, акыл жана дипломатия менен да иш алып барган. Ал башка уруулардын башчылары менен байланышып, аларды бир максаттын айланасында топтоого аракет кылган. Мына ушундай татаал шарттарда элдин ишенимине ээ болуу, аларды жетектөө – бул чыныгы лидерлик сапат. Тайлак баатыр дал ошол лидерликти көрсөтө алган. Ал өз элине болгон терең сүйүүсү жана адилеттүүлүккө умтулуусу менен тарыхта өчпөс из калтырган. Анын баатыр катары чыгып келиши кокустук эмес, бул – доордун талабы, элдин муктаждыгы болчу. Кыргыздардын эгемендүүлүгү үчүн жүргүзгөн күрөшүнүн мааниси ошол мезгилде эле эмес, бүгүнкү күндө да өтө жогору бааланат. Ал бизге кыйынчылыктарга моюн сунбоого, мекен үчүн күрөшүүгө жана биримдикти сактоого үйрөтөт.

Тайлактын баатырдык иштери жана аскердик чеберчилиги

Тайлак баатырдын атын укканда эле, анын көптөгөн эрдиктери жана аскердик чеберчилиги эске түшөт, туурабы, достор? Ал жөн гана баатыр эмес, ал тактикалык акылмандыгы менен да айырмаланган мыкты аскер башчы болгон. Анын негизги күрөшү Кокон хандыгынын баскынчылык саясатына каршы багытталган. Кокондуктар кыргыз жерин өзүнө баш ийдирип, салыктарды жыйнап, кыргыздын жигиттерин аскерге алып кетип, кыргыз элинин жашоосун оорлоткон. Мына ошондо Тайлак баатыр чыдабай, өз элин коргоо үчүн курал колго алган. Анын эң алгачкы жана маанилүү жеңиштеринин бири Кокон хандыгынын аскерлерине каршы жүргүзгөн кармаштары болгон. Ал чакан кошуун менен душмандын сан жагынан артыкчылыгына карабай, стратегиялык чеберчилик аркылуу бир нече жолу жеңишке жетишкен.

Мисалы, Кокон аскерлеринин Ак-Талаа аймагына жасаган жортуулдарында Тайлак баатыр өзүнүн жоокерлери менен аларга катуу каршылык көрсөткөн. Ал душмандын жолун тосуп, тоскоолдуктарды жаратып, аларды чакан топторго бөлүп, анан ар бирин ыкчам чабуулдар менен талкалаган. Анын күтүүсүз соккулары жана партизандык тактикасы душмандарды абдан жабыркатып, алардын моралдык абалын түшүргөн. Тайлак баатырдын мындай аскердик жөндөмдөрү ага улуу кол башчы деген атакты алып келген. Албетте, ар бир жеңиш оңой келген эмес, бирок анын туруктуулугу жана элге болгон ишеними аны алдыга сүрөп турган. Ал душмандар менен согушууда каардуу болгону менен, өз элине боорукер жана адилеттүү лидер болгон.

Тайлак баатырдын аты атагы Кокон хандыгынын гана эмес, Кытайдын Цин династиясынын чек ара аскерлерине да жеткен. Анын Нарын аймагындагы бийлигин бекемдеп, Кокондун басымдуулугун азайткандыгы тарыхта өзгөчө бааланат. Ал чек араларды коргоп, кыргыздын жерлерин бүтүндүктө сактап калуу үчүн жан үрөп күрөшкөн. Ошол кездеги элдин жашоосу баатырлардын эркине жана күрөшүнө көз каранды болгондуктан, Тайлактын ар бир жеңиши элге үмүт жана ишеним берген. Анын аскердик билимдүүлүгү жана элди бириктире алгандыгы башка уруу башчыларына да үлгү болгон. Тайлак баатырдын жетекчилиги астында кыргыз эли өзүнүн эркиндигин жана көз карандысыздыгын коргоп кала алган. Ал өзүнүн эрдиги менен гана эмес, акылмандыгы жана көрөгөчтүгү менен да эсте калган. Ошондуктан, Тайлак баатырдын эрдиктери азыркы күндө да кыргыз жаштары үчүн чыныгы патриоттуулуктун үлгүсү болуп саналат.

Мурас жана өчпөс рух: Тайлактын азыркы кыргызга мааниси

Келгиле, азыркы күндө Тайлак баатырдын биз үчүн, бүгүнкү кыргыз эли үчүн кандай мааниси бар экени тууралуу ойлонуп көрөлү, достор. Анын эрдиги жөн гана тарыхый факт эмес, ал – биздин улуттук иденттүүлүгүбүздүн, рухубуздун жана кутуубуздун ажырагыс бөлүгү. Тайлак баатырдын ысымы ар дайым эркиндикке умтулуунун, мекенчилдиктин жана туруктуулуктун символу болуп келген жана боло берет. Ал өзүнүн жашоосу менен өз жериңди, элиңди коргоо – ар бир атуулдун ыйык милдети экенин көрсөткөн. Анын баатырдык мурасы бизге кыйынчылыктарга моюн сунбоого, биримдикте болууга жана жалпы максат үчүн күрөшүүгө шыктандырат.

Кыргыз элинин тарыхында көптөгөн баатырлар болгон, бирок Тайлак баатырдын орду өзгөчө. Анын аты менен жер-суу аттары, айылдар жана көчөлөр аталган. Анын элеси эстеликтерде түбөлүккө калтырылган. Бул – элдин ага болгон терең урмат-сыйынын жана ыраазычылыгынын белгиси. Анын окуялары бизге өз тамырыбызды унутпоону, ата-бабалардын жолун улантууну жана келечек муундарга татыктуу мурас калтырууну эскертип турат. Тайлак баатыр бизге улуттук сыймыкты үйрөтөт. Ал – кыргыздын улуу уулу катары, өз эли үчүн эмнеге бара ала тургандыгынын айкын далили. Анын эрдиги бизге кыргыз элинин руханий күчүн, чыдамкайлыгын жана жеңилбестигин көрсөтүп турат.

Айрыкча, азыркы глобалдашуу доорунда, улуттук баалуулуктарды жана тарыхый инсандарды эстен чыгарбоо абдан маанилүү. Тайлак баатырдын образы бизге өз элибиздин тарыхын урматтоого, тилди, маданиятты сактоого жана мамлекеттүүлүгүбүздү бекемдөөгө чакырат. Ал өзүнүн жеке кызыкчылыгынан жогору коюп, элдин кызыкчылыгы үчүн күрөшкөн. Бул – чыныгы лидердин жана мекенчилдин эң негизги сапаты. Демек, Тайлак баатырдын мурасы биздин жаш муун үчүн патриоттуулуктун сабагы, улуттук аң-сезимди ойготуучу күч болуп саналат. Анын өчпөс руху биздин жүрөгүбүздө жашап, бизди келечекке умтулууга, кыргыз элинин бактылуу келечегин курууга шыктандыра бермекчи. Ушул себептен, Тайлак баатыр кыргыз элинин эсинде түбөлүккө калат.

Жыйынтык: Кыргыз рухунун символу

Ошентип, достор, биз Тайлак баатырдын бай жана мазмундуу өмүр жолуна жана улуу эрдиктерине күбө болдук. Ал жөн гана тарыхый инсан эмес, ал – кыргыз элинин эркиндиги үчүн күрөшкөн, биримдикти сактаган жана мекенчилдиктин үлгүсүн көрсөткөн чыныгы баатыр. Анын ысымы кыргыз элинин рухун, чечкиндүүлүгүн жана кайраттуулугун чагылдырып турат. Тайлак баатырдын өмүрү бизге кыйынчылыктарга карабай, өз максатыңа жетүүгө, элдин бакубаттуулугу үчүн кызмат кылууга үйрөтөт. Ал бизге өз тарыхыбызды баалоону, баатырларыбызды эскерүүнү жана алардын мурасын улантууну эскертет. Анын өчпөс элеси ар дайым биздин жүрөгүбүздө жашап, бизди улуттук идеалдарга жана жаркын келечекке умтулууга шыктандыра берсин. Биз Тайлак баатырды эч качан унутпайбыз, анткени ал – кыргыз элинин улуу уулу жана сыймыгы.